System polityczny a jakość państwa: kiedy moment konstytucyjny tworzy historię

27 02 2025

Podczas pierwszego seminarium z cyklu „Ustrój w działaniu”, poświęconego jakości państwa, prof. dr hab. Antoni Z. Kamiński przedstawił analizę możliwej przyszłości Ukrainy w realiach powojennych. Ukraina stanowi ważne miejsce na mapie Europy, a jej los po wojnie rzutować będzie na sytuację i bezpieczeństwo polityczne innych państw i regionów.

Prof. Kamiński odwołał się do koncepcji momentu konstytucyjnego Bruce’a Ackermana, rozumianego jako moment założycielski, w którym wspólnota polityczna zyskuje szansę na gruntowną przebudowę ustroju. Taka okazja pojawia się w odpowiedzi na narastającą społeczną świadomość inercji i dysfunkcji rządu, który nie spełnia oczekiwań obywateli, a także na chwiejność pozycji klasy politycznej. W tych warunkach rośnie presja społeczna na rzecz reform, wynikająca z ogólnego poczucia doniosłości momentu historycznego i szans na wyłonienie się nowej elity politycznej. Moment konstytucyjny jest kruchy – łatwo go utracić, jeśli nie zostanie odpowiednio wykorzystany.

Zdaniem prelegenta Polska po 1989 roku nie w pełni wykorzystała swój moment konstytucyjny. W rezultacie powstało państwo partyjne, w którym brakuje równowagi między władzą a obywatelami, a także między różnymi podmiotami władzy. Jednym z najpoważniejszych skutków jest destabilizacja administracji publicznej, wynikająca z praktyki wymiany kadr po każdych wyborach, często na osoby bez odpowiedniego przygotowania.

Prof. Kamiński zwrócił uwagę na wpływ opóźnienia pierwszych po 1989 roku wyborów parlamentarnych w Polsce na utratę momentu konstytucyjnego oraz konsekwencje przyjęcia ordynacji proporcjonalnej, która miała na celu zachowanie obecności partii pokomunistycznych na scenie politycznej. Do skutków tych zjawisk należą stopniowa oligarchizacja stosunków partyjnych oraz demobilizacja społeczeństwa.

Prelegent zaprezentował możliwe scenariusze powojennego momentu konstytucyjnego na Ukrainie, w którym kluczową rolę mogą odegrać wojsko oraz weterani. Obok wewnętrznych zasobów ważny będzie wkład zewnętrzny – wsparcie ekspertów i doradców. Mocne i sprawne instytucje publiczne będą fundamentem wiarygodności państwa ukraińskiego w relacjach z partnerami międzynarodowymi, w tym z Unią Europejską.

Prof. Kamiński nawiązał również do koncepcji uczenia systemowego, które wymaga analitycznego nadzoru parlamentu nad procesem projektowania i wdrażania reform. Taki mechanizm umożliwia bieżące korekty i adaptacje, co zwiększa skuteczność reform. Przypomniał także, że konstytucja jest nie tylko aktem prawnym, ale też pełni funkcję symboliczną, otwierając nowy porządek i pozwalając na odcięcie się od przeszłości.

Wygłoszony referat wywołał żywą dyskusję wśród członków zespołu. Poruszano kwestie definicji momentu konstytucyjnego, różnych typów przesilenia konstytucyjnego, wpływu systemów wyborczych na jakość elit politycznych i legitymizację parlamentu, dopasowania i wzajemnych oddziaływań między różnymi elementami systemu politycznego, możliwości projektowania ex ante rozwiązań ustrojowych, znaczenia kompromisów między elitami, a także relacji między społeczeństwem a władzą.

Ocena momentu konstytucyjnego w Polsce po 1989 roku wzbudziła najwięcej emocji. Krytyczna analiza prof. Kamińskiego spotkała się z argumentami na rzecz łagodniejszej lub nawet pozytywnej oceny. Postulowano odejście od ogólnej oceny w kategoriach sukcesu lub porażki na rzecz analizy realnych konsekwencji przyjmowanych rozwiązań, z uwzględnieniem zarówno popełnionych błędów, jak i tych rozwiązań, które sprawdziły się w praktyce politycznej.

W dyskusji przeplatały się głosy badaczy polskich i ukraińskich, co stworzyło wielowymiarowy obraz systemu politycznego. Wspólnym wątkiem była rozbieżność między normami konstytucyjnymi a praktyką polityczną. Analiza przyczyn tej rozbieżności oraz jej wpływu na jakość funkcjonowania instytucji państwowych będzie kontynuowana na kolejnych seminariach.